‘नभ: स्पृशम् दीपतम’ या ब्रीदवाक्याचे भारतीय वायुसेना स्थापनेपासूनअनुसरण करत आहे. याचा अर्थ ‘अभिमानाने आकाशाला स्पर्श करणे.’ वायुसेनेचे हे ब्रीदवाक्य भगवद्गीतेच्या ११ व्या अध्यायातून घेतले आहे. भारतीय हवाई दलाचे रंग निळे, आकाश निळे आणि पांढरे आहेत. भारतीय वायुसेना दिन दरवर्षी ८ ऑक्टोबर रोजी साजरा केला जातो. त्या निमित्ताने वायुदलाच्या कार्याचा घेतलेला आढावा.
भारतीय हवाई दल हे जगातील चौथ्या क्रमांकाचे हवाई दल आहे. गाझियाबाद, उत्तर प्रदेश येथे असलेले हिंडन एअर फोर्स स्टेशन आशियातील सर्वात मोठे आहे. भारत आणि पाकिस्तानच्या फाळणीपूर्वी ८ ऑक्टोबर १९३२ रोजी भारतीय हवाई दलाची स्थापना झाली. दुसऱ्या महायुद्धातही भारतीय हवाई दलाने सहभाग घेतला हेता. त्यावेळी किंग जॉर्ज सहावा याने भारतीय हवाई दलाला ‘रॉयल’ उपसर्ग प्रदान केला. मात्र, देशाच्या स्वातंत्र्यानंतर भारत प्रजासत्ताक झाला तेव्हा हा उपसर्ग काढून टाकण्यात आला.
भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून आतापर्यंत भारतीय हवाई दलाने एकूण ५ युद्धे लढली आहेत. यापैकी भारत आणि पाकिस्तानमध्ये चार युद्धे झाली आणि एक चीनशी लढली गेली. भारतीय हवाई दल १९४८, १९६५, १९७१ आणि १९९९ मध्ये पाकिस्तानविरुद्धच्या युद्धात सामील झाले. १९६२ च्या चीनसोबतच्या युद्धातही भारतीय हवाई दलाने महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. ऑपरेशन विजय, ऑपरेशन मेघदूत, ऑपरेशन कॅक्टस आणि बालाकोट एअर स्ट्राइक या भारतीय हवाई दलाच्या शिरपेचातील काही महत्वाच्या कारवाया मानल्या जातात.
भारतीय हवाई दलाच्या ताफ्यात सुखोई-३० एमकेआय, मिराज २०००, मिग-२९, मिग २७, मिग-२१ आणि जग्वार लढाऊ विमाने आहेत. याशिवाय हेलिकॉप्टर श्रेणीत हवाई दलाकडे एममाय -२५/३५, एम माय २६, एम माय १७, चेतक आणि चीता हेलिकॉप्टर आहेत तर वाहतुकीसाठी सी १३० जे , सी १७ ग्लोबमास्टर,एए ३२ आणि बोईंग ७३७ या सारखी अत्याधुनिक विमाने समाविष्ट आहेत.
मेक इन इंडिया,आत्मनिर्भर भारत या उपक्रमांमुळे अलिकडच्या काही वर्षात भारतीय हवाई दलात बरेच महत्वाचे बदल घडून आल्याचे बघायला मिळतात. त्यात प्रामुख्याने अलिकडेच भारतीय हवाई दलाच्या ताफ्यात समाविष्ट झालेले स्वदेशी बनावटीचे लाइट कॉम्बॅट हेलिकॉप्टर अर्थात हलके लढाऊ हेलिकॅप्टर. कारगिल ते लडाखपर्यंतच्या उंच शिखरांवर युद्ध भडकण्याच्या स्थितीत हवाई दलाची ताकद कमालीची वाढवण्यास सक्षम असलेल्या या स्वदेशी हेलिकॉप्टरला प्रचंड असे नाव देण्यात आले आहे. प्रचंड हे सरकारी मालकीच्या हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड कंपनीने विकसित केले आहे. हे हेलिकॉप्टर जंगलात आणि शहरी भागातही बंडविरोधी कारवायांमध्ये वापरले जाऊ शकते. हे दल लष्कर किंवा पोलीस दल किंवा जमिनीवर तैनात असलेल्या इतर सुरक्षा दलांनाही मदत करू शकते. प्रचंड हवेतून हवेत मारा करणारी क्षेपणास्त्रे, रॉकेट यंत्रणा आणि इतर प्राणघातक शस्त्रांनी सुसज्ज आहे. ते चीनच्या ड्रोनला क्षेपणास्त्रांच्या सहाय्याने भेदू शकते आणि आकाशातून जमिनीवरचे त्याचे रणगाडेही नष्ट करू शकते.
वायुसेना आता आपल्या ३० सुखोई लढाऊ विमानांना ब्रह्मोस क्षेपणास्त्राने ५०० किमी पेक्षा जास्त अंतरापर्यंत सुसज्ज करणार आहे . सध्या, हवाई दलाकडे जगातील एकमेव सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्राने सुसज्ज ४० सुखोई- ३० एमकेआय विमाने आहेत, जी देशाच्या पाकिस्तानच्या पश्चिम सीमेवर आणि चीनच्या पूर्व सीमेवर तैनात आहेत. हवाई दलाकडे ब्रह्मोसने सुसज्ज ७० सुखोई विमाने आल्यानंतर भारताची आकाशशक्ती आणखी वाढणार आहे. या क्षेपणास्त्राचा पल्ला आधी २९० किमी होता. पण आता तो ५०० कि.मी. पेक्षा जास्त वाढविण्यात आला आहे. ब्राह्मोसचा पल्ला ८०० किमी असून तो १,५०० किमी पर्यंत वाढवण्याचे कामही सुरू आहे. या क्षेपणास्त्राने भारतीय हवाई दलाला त्याच्या अचूक अचूकतेच्या बाबतीत मोठ्या उंचीवर नेले आहे.
दहा लाइट कॉम्बॅट हेलिकॉप्टरची पहिली तुकडी हवाई दलात दाखल करण्यात आली आहे. विमानांच्या या ताफ्यामुळे भारतीय हवाई दलाची ताकद लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. विमानांच्या या ताफ्यामुळे भारतीय हवाई दलाची ताकद लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. पाकिस्तान आणि चीनच्या सीमेवरील शत्रूंसाठीही ते धोकादायक ठरेल. या हलक्या वजनाच्या विमानांच्या मदतीने देशाच्या सीमा ओलांडून क्षेपणास्त्रे आणि इतर शस्त्रास्त्रे सहज वाहून नेली जातील आणि शत्रूचे काम डोळ्याचे पारणे फेडत पूर्ण केले जाईल. ही विमाने उच्च उंचीच्या भागात चालवण्यासाठी तयार करण्यात आली आहेत.हे प्रगत हलके हेलिकॉप्टर ध्रुवप्रमाणेच विकसित करण्यात आले आहे. यात अनेक स्टेल्थ वैशिष्ट्ये, आर्मर्ड प्रोटेक्शन सिस्टीम, रात्री हल्ला करण्याची क्षमता आणि आपत्कालीन परिस्थितीत सुरक्षित लँडिंग आहे. यामुळे रात्रीच्या अंधारातही ते शत्रूवर हल्ला करू शकते.
फ्रेंच राफेल आणि रशियन एस ४०० व्यतिरिक्त, आणखी एक एमक्यू ९ रीपर ड्रोन भारतीय शस्त्रागारात सामील झाले आहे. एमक्यू ९ रीपर दूरस्थपणे नियंत्रित, पायलट आणि स्वायत्त उड्डाण करण्यास सक्षम आहे, ज्याला प्रीडेटर-बी असेही म्हणतात. हे प्रीडेटर ड्रोन आहे . हे उच्च उंचीवर, लांब अंतरावर कार्य करण्यास पूर्णपणे सक्षम आहे. हे एक टनापेक्षा जास्त वजनाचे वॉरहेड्स, एकाच फ्लाइटमध्ये ४ हेलफायर क्षेपणास्त्रे आणि दोन २२७ किलो वॉरहेड्स वाहून नेऊ शकतात.
सर्वात महत्वाचं म्हणजे काही वर्षांपूर्वी महिलांद्वारे देशाचे रक्षण करणे हे एक दुर्मिळ स्वप्न होते, परंतु आपल्या संरक्षण दलांच्या आणि सरकारच्या पाठिंब्याने हे चित्र वास्तवात बदलले आहे.
आज भारतीय हवाई दलात सामील होणाऱ्या महिला अधिकाऱ्यांना अत्याधुनिक लढाऊ विमाने उडवण्याची आणि देशाचे रक्षण करण्याची संधी मिळत आहे. राफेलमध्ये महिलांना वेपन सिस्टम ऑपरेटर म्हणून सामील करण्यात आले असून त्या चिनूक हेलिकॉप्टरच्या सहाय्याने सीमेचे रक्षण करत आहेत. या वर्षीचा यावेळी भारतीय हवाई दलाचा स्थापना दिवस अनेक अर्थांनी संस्मरणीय ठरला आहे .वायुसेना दिनी, एअर चीफ मार्शल व्हीआर चौधरी यांनी भारतीय वायुसेनेच्या कर्मचाऱ्यांसाठी लढाऊ गणवेशाच्या नवीन डिजिटल पॅटर्नचे अनावरण केले .नवीन गणवेश काहीसा भारतीय लष्कराच्या लढाऊ गणवेशाच्या डिजिटल पॅटर्नसारखा असेल. एकूण वायू दलाकडे आधीच लढाऊ गणवेश असला तरी डिजिटल डिझाइनमधून नवीन पॅटर्न तयार करण्यात आला आहे. नवीन गणवेशाचे फॅब्रिक आणि डिझाइन वेगळे असेल. त्याचे रंग थोडे वेगळे असतील. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजीने डिझाइन केलेले हे डिझाईन हवाई दलातील कामाच्या वातावरणासाठी अधिक अनुकूल असतील.