नवी दिल्ली येथे राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीच्या घटक पक्षांच्या बैठकीत जनसेना पक्षाचे अध्यक्ष व टॉलिवूड स्टार पवन कल्याण यांची ओळख करून देताना पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी जेव्हा ‘ये पवन नहीं है, आंधी है’ (तो फक्त वारा नाही, तर वादळ आहे)’ असे उद्गार काढले, तेव्हा शुक्रवारी टाळ्यांचा कडकडाट झाला. लोकप्रिय टॉलिवूड नायक व पॉवर स्टार म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पवन कल्याणने या कौतुकाचा नम्रपणे स्वीकार केला.
खरे तर, कोणीतरी त्याला ‘वादळ’ म्हणून संबोधण्याची ही पहिलीच वेळ नव्हती. चित्रपटांत त्याची तीच ओळख आहे. लोकप्रिय गीतकार सिरीवेनेला सीताराम शास्त्री यांनी सन २००८ मध्ये एका गाण्यात ‘मानवी त्सुनामी’ संबोधले होते. पवन कल्याणच्या जनसेना पक्षाने आंध्र प्रदेशमधील विधानसभा आणि लोकसभा निवडणुकीत १०० टक्के स्ट्राइक रेट गाठला आहे. त्यांच्या पक्षाने लढवलेल्या सर्व २१ विधानसभा जागा व दोन लोकसभेच्या जागा जिंकून निर्भेळ यश मिळवले आहे. त्यांनी या निवडणुकीत तेलुगु देसम पार्टी आणि भारतीय जनता पक्ष यांच्याशी युती केली होती. आंध्र प्रदेशच्या इतिहासात इतर कोणत्याही प्रादेशिक पक्षाने केलेला हा पराक्रम आहे.
काही वर्षांपूर्वीच जनसेना पक्षाला कोणी गांभीर्याने घेतले नव्हते. तसेच, पवन कल्याण याच्यावरही एक अयशस्वी राजकारणी म्हणून शिक्कामोर्तब झाले होते. सन २०१९च्या विधानसभा निवडणुकीत त्यांच्या पक्षाने केवळ एक विधानसभा जागा जिंकली होती आणि पवन कल्याण स्वतः लढलेल्या दोन्ही जागांवर पराभूत झाले होते. या जागा होत्या, पश्चिम गोदावरी जिल्ह्यातील भीमावरम आणि विशाखापट्टणम जिल्ह्यातील गजुवाका.
पूर्व गोदावरी जिल्ह्यातील रझोले विधानसभा मतदारसंघाचे प्रतिनिधित्व करणारे जनसेना पक्षाचे एकमेव आमदार रापाका वरप्रसाद यांनीही नंतर वायएस जगन मोहन रेड्डी यांच्या नेतृत्वाखालील वायएसआर काँग्रेस पक्षात प्रवेश केला. पवन कल्याण ज्या कापू समुदायातून येतात, त्या समुदायाचा अन्य सहयोगी उपजातींसह, राज्याच्या लोकसंख्येत जवळपास २५ टक्के वाटा आहे. त्यामुळेच हा समुदाय एक शक्तिशाली व्होट बँक म्हणून ओळखला जातो. त्यांच्या सत्तेवर येण्याच्या क्षमतेबद्दल त्यांना साशंकता होती. जेव्हा त्यांनी कम्मा जातीचे प्राबल्य असलेल्या टीडीपीशी युती केली, तेव्हा ग्रामीण आंध्र प्रदेशातील कम्मांचे पारंपारिक प्रतिस्पर्धी असलेल्या कापूंमध्ये असंतोष निर्माण झाला.
वायएसआरसीपीच्या नेत्यांनी पवन कल्याणला ‘पॅकेज स्टार’ असे संबोधले. तसेच, त्यांनी टीडीपी अध्यक्ष एन चंद्राबाबू नायडू यांच्याकडे कापू समुदायाचे हित गहाण ठेवून आर्थिक पॅकेज स्वीकारल्याचा आरोपही केला. जगन मोहन रेड्डी आणि त्यांच्या अनुयायांनी अनेकदा त्यांच्या एकाहून अधिक विवाहांचा मुद्दा उपस्थित केला. तरीही पवन कल्याणने हे हल्ले परतवून लावत आंध्र प्रदेश निवडणुकीत आपल्या पक्षाला आणि युतीला शानदार विजय मिळवून दिला.
‘आंध्र प्रदेशच्या इतिहासात प्रथमच, रेड्डी-वर्चस्व असलेल्या वायएसआरसीपीला सत्तेवरून खाली खेचण्यासाठी दोन पारंपरिक प्रतिस्पर्धी जाती गट – कम्मा आणि कापूस – हे समुदाय एकत्र आले आहेत आणि याचे श्रेय केवळ पवन कल्याण यांनाच जाते. त्यांनी जनसेना आणि टीडीपी यांच्यात युती करण्यासाठी पुढाकार घेतला आणि भाजपलाही यात सामील करून घेतले,’ असे निरीक्षण विजयवाडा येथील ज्येष्ठ पत्रकार आणि राजकीय विश्लेषक कोल्लू अंका बाबू नोंदवतात.
दशकभराचा प्रवास
पवन कल्याण यांनी मार्च २०१४मध्ये जनसेना पक्षाची स्थापना केली. त्याच्या तीन वर्षांआधीच त्यांचा मोठा भाऊ आणि मेगास्टार चिरंजीवी यांनी त्यांचा नवीन राजकीय पक्ष – प्रजा राज्यम – काँग्रेसमध्ये विलीन केला होता. चिरंजीवीच्या लोकप्रियतेवर स्वार होऊन आंध्र प्रदेशात सत्ता काबीज करण्याची संधी शोधत असलेल्या कापू समाजाची यामुळे मोठी निराशा झाली. त्यानंतर केंद्र आणि राज्यात काँग्रेस पूर्णपणे नेस्तनाबूत झाल्याने या मेगास्टारने शांतपणे राजकारणातून संन्यास घेतला. पवन कल्याण यांनीही समाजामध्ये फारसा उत्साह निर्माण केला नाही. त्यांनी सन २०१४ची निवडणूक न लढवण्याचा निर्णय घेतला, कारण त्यांनी नुकतीच पक्षाची स्थापना केली होती आणि त्यांच्या चाहत्यांशिवा. पक्षाची कोणतीही संघटनात्मक रचना किंवा नेटवर्क नव्हते. त्यांनी टीडीपी-भाजप युतीला पाठिंबा दिला आणि राज्यात सत्तेवर येण्यास मदत केली.
पुढच्या पाच वर्षांत, पवन कल्याण यांनी आपल्या पक्षाची गणना करण्यासाठी एक मजबूत शक्ती म्हणून तयार करण्याचा कोणताही प्रयत्न केला नाही, तर वायएसआरसीपी एक शक्तिशाली राजकीय शक्ती म्हणून उदयास आली आणि तोपर्यंत राज्यात जनसेना पक्षाची जी काही जागा होती तीही व्यापली.
सन २०१९च्या निवडणुकीपूर्वी, पवन कल्याण झोपेतून जागे झाले आणि विधानसभा निवडणुकीच्या काही आठवड्यांपूर्वी, एन चंद्राबाबू नायडू यांच्या नेतृत्वाखालील टीडीपीवर हल्ला करण्यास सुरुवात केली. आंध्र प्रदेशला विशेष श्रेणीचा दर्जा देण्यासारख्या मुद्द्यावर नरेंद्र मोदी सरकार जनतेचा विश्वासघात करत असल्याची टीका त्यांनी केली.
सन २०१९च्या निवडणुका लढण्यासाठी त्यांनी कम्युनिस्ट पक्ष आणि बहुजन समाज पक्षाशी हातमिळवणी केली, ज्यामध्ये जगन मोहन रेड्डी १७५पैकी १५१ विधानसभा जागांवर प्रचंड बहुमताने विजयी झाले. जनसेनेला केवळ पाच टक्के मते मिळाली आणि जिंकून आलेला एकमेव आमदार व्हाएसआरसीपी पक्षाकडे गेला.
निवडणुकीनंतर लगेचच, पवन कल्याण पुन्हा नाहीसे झाले. ते अधूनमधून चित्रपटाच्या शूटिंगमध्ये भाग घेण्यासाठी बाहेर पडत. त्यांनी राजकारण पूर्णपणे सोडले नाही; त्यांनी डावे पक्ष आणि बसपा यांना डावलले आणि राज्याच्या राजकारणात नगण्य बनलेल्या भारतीय जनता पक्षाशी हातमिळवणी केली.
टीडीपी गेल्या पाच वर्षांत हरवलेले मैदान परत मिळवण्यासाठी आणि वायएसआरसीपीसाठी एक मोठा धोका म्हणून उदयास येत असतानाही, जनसेना पक्षाने लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी कोणताही मोठा कार्यक्रम हाती घेतला नाही. ‘जनसेना पक्ष कापू समुदायासाठी महत्त्वाचा ठरला. या समूदाय राजकीय सत्तेत कायदेशीर वाटा मिळविण्यासाठी आतूर होता. सन २०१९मध्ये, बहुतांश कापू समाजाने व्हाएसआरसीपीला मतदान केले, परंतु जगन सरकारने त्यांना निराश केले. त्यांच्यापुढे २०२४च्या निवडणुकीत आपली ताकद सिद्ध करण्यासाठी पवन कल्याण हा एकमेव पर्याय होता. त्यांनी त्यांना भावी मुख्यमंत्री म्हणून दाखवण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला,’ असे राजकीय विश्लेषक मल्लू राजेश यांनी सांगितले.
निवडणुका जसजशा जवळ येत होत्या तसतसे पवन कल्याण यांना जाणवले की टीडीपी सत्ता मिळवण्यासाठी आघाडीवर आहे. त्यामुळे आपला पक्ष टिकवण्यासाठी त्यांनी टीडीपीसोबत युती केली. दुसरीकडे, चंद्राबाबू नायडू यांनाही कापूच्या पाठिंब्याची नितांत गरज होती आणि त्यांनी पवन कल्याणशी हातमिळवणी केली. पवन कल्याणला याची जाणीव होती की आपली टीडीपीशी युती आणि जागावाटप कराराचा भाग म्हणून केवळ २१ विधानसभा आणि दोन लोकसभेच्या जागा स्वीकारणे कापू समाजाला निराश करेल. ‘मला माझ्या मर्यादा माहित आहेत. सन २०१९मध्ये माझ्या पक्षाला भरीव जागा मिळाल्या असत्या तर मी निवडणुकीत एकट्याने जाण्याचे धाडस केले असते. पण आम्ही केवळ एकच जागा मिळवू शकलो आणि मला २०२४मध्ये एकट्याने लढण्याची जोखीम पत्करायची नाही,’ असे त्यांनी निवडणुकीपूर्वी पक्षाच्या नेत्यांना सांगितले होते.
सत्ताविरोधी मतांचे विभाजन टाळण्यासाठी आणि वायएस जगन मोहन रेड्डी सरकार पाडण्याच्या एकमेव उद्देशाने त्यांनी टीडीपी आणि भाजपशी हातमिळवणी केली असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले होते. नायडूंसारखा संघटित राजकीय अनुभव नसल्याचेही त्यांनी मान्य केले. ‘आम्ही पक्ष विटेने बांधत आहोत. आम्हाला लढण्यासाठी तयार असलेल्या लोकांची गरज आहे,’ असे ते म्हणाले होते.
हे ही वाचा:
ऑस्ट्रेलियाकडून इंग्लंडचा ३६ धावांनी पराभव
महाराष्ट्रात भाजपला पराभूत करण्यासाठी मुस्लिमांची एकजूट
हमासच्या कैदेत असलेल्या चार इस्रायली नागरिकांची सुटका
“देवेंद्र फडणवीस पळणारा व्यक्ती नसून लढणारा व्यक्ती”
या चिकाटीने आणि समजूतदारपणामुळेच पवन कल्याणला निवडणुकीत जबरदस्त प्रदर्शन करण्यास मदत झाली आणि त्याला देशव्यापी ओळख मिळाली. त्यांच्या जनसेना पक्षाला केंद्रातील नरेंद्र मोदी मंत्रिमंडळात प्रतिनिधित्व मिळण्याची शक्यता आहे, तर पवन आंध्र प्रदेशचे उपमुख्यमंत्री होण्याची शक्यता आहे. पवन कल्याण आणि चिरंजीवी यांच्यात हाच फरक आहे. चिरंजिवी यांनी लढाईत संयम दाखवला नाही आणि लढाई अर्धवटच सोडली. तर, त्याच्या धाकट्या भावाने मात्र राजकारणात हळूहळू जम बसवण्यावर विश्वास दाखवला,’ राजेश निरीक्षण मांडतात.