सन १८८५ मध्ये एओ ह्यूम यांनी स्थापन केल्यापासून काँग्रेस बदलत गेली आहे. सन १९२० मध्ये महात्मा गांधींनी नेतृत्व स्वीकारल्यानंतर पक्षधोरणात सातत्याने बदल होत गेला. त्यानंतर जवाहरलाल नेहरूंनी काँग्रेसला एक निश्चित समाजवादी प्रवाह दिला. तथापि, नेहरूंचे पणतू राहुल गांधीच आहेत, जे समाजवादी काँग्रेसला मार्क्सवादी काँग्रेस बनवत आहेत.
सुरुवातीच्या काळात काँग्रेसचा केवळ एकाचा आवाज नव्हता. त्यात काँग्रेस समाजवादी पक्ष, स्वराज पक्ष आणि राष्ट्रवादी पक्ष असे विविध आवाज होते.
संपत्तीच्या फेरवाटपासारख्या राहुल गांधींसारख्या मार्क्सवादी विचारांना गांधी घराण्यातील कोणीही थारा दिला नव्हता. नेहरूंच्या देखरेखीखाली, इंदिरा गांधींनी भारतातील पहिले निवडून आलेले कम्युनिस्ट सरकार पाडण्याच्या मोहिमेचे नेतृत्व केले. स्वीडिश लेखक बर्टील फॉक यांच्या पुस्तकात – ‘फिरोज, द फॉरगॉटन गांधी’ या पुस्तकात इंदिरा गांधी यांनी १९५९ मध्ये केरळमधील ईएमएस नंबूदिरीपाद यांच्या कम्युनिस्ट सरकारचा पाडाव कसा घडवून आणला, याचे तपशील दिले आहेत. त्याच इंदिरा गांधी १९६९ मध्ये आपले सरकार वाचवण्यासाठी भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाच्या महत्त्वपूर्ण पाठिंब्यावर विसंबून राहिल्या होत्या.
समाजवादी नेहरूंनीही मार्क्सच्या मंदिरापुढे साष्टांग नमस्कार केला नाही. ‘काँग्रेस सर्व बाजूंनी विचारांसाठी खुली आहे. जवाहरलाल नेहरूंची धोरणे समाजवादी होती, परंतु ते मिश्र अर्थव्यवस्थेसाठी होते. त्यांच्या मंत्रिमंडळातील विभिन्न लोकांचा समावेश, हा याचा पुरावा होता. नेहरू डावे समर्थक होते परंतु सोव्हिएत्ससारखे अजिबात नव्हते,’ असे लेखक आणि राजकीय समालोचक रशीद किडवाई यांनी इंडिया टुडेला सांगितले. ‘काँग्रेस हा कधीच विचारधारेवर चालणारा पक्ष नव्हता. खरे तर विचारधारा आणि कट्टरता यांचा अभाव पक्षासाठी प्राणवायू ठरला,’ याकडे किडवाई लक्ष वेधतात.
संपत्ती पुनर्वितरण सर्वेक्षणाची चर्चा का?
सामाजिक डावे पण आर्थिक उजवे हे तत्वज्ञान काँग्रेसने पाळले. रशीद किडवाई म्हणतात, ‘पक्षाचा समाजवाद्यांच्या कल्याणकारी राजवटीवर विश्वास होता, परंतु अर्थव्यवस्थेचे व्यवस्थापन करताना ते उजव्या पक्षासारखे वागले. नरेंद्र मोदींच्या नेतृत्वाखालील भाजप आता असेच वागत आहे, तर काँग्रेस रुळावरून भरकटलेली दिसते आहे,’ असे ते म्हणाले.
काँग्रेस हा एक असा पक्ष आहे, ज्याने १९८४ मध्ये शिखरावर गेल्यापासून प्रत्येक निवडणुकीमध्ये त्यांची संख्या घसरली आहे आणि गेल्या ३५ वर्षांत लोकसभेत स्वबळावर बहुमत मिळवलेले नाही. वाढत्या भाजपसोबत जागा मिळविण्यासाठी धडपड सुरू आहे, ज्याने प्रत्येक मतदार वर्गाला वेठीस धरले आहे.
राजकीय विश्लेषक अमिताभ तिवारी यांनी इंडिया टुडेशी बोलताना राहुल गांधी संपत्ती फेरवाटप सर्वेक्षणाविषयी बोलत असल्यामागचे कारण स्पष्ट केले. अमिताभ तिवारी म्हणतात, भारतात बहुतांशी सामाजिक-आर्थिक वर्ग, जात आणि धर्माच्या आधारे मतदान केले जाते. भाजपकडे या तिन्ही मतदारांची निष्ठा आहे आणि काँग्रेस राष्ट्रीय जात जनगणना आणि आता जाती आणि वर्गाच्या आधारे मतदान करणाऱ्या लोकांसाठी संपत्ती फेरवाटपाच्या सर्वेक्षणाचा मुद्दा वापरत आहे. हे बाण त्यांचे लक्ष्य शोधतील या आशेने अंधारात तीर मारल्यासारखे आहे. श्रीमंत विरुद्ध गरीब ही एक शास्त्रीय लढाई आहे आणि हा भावनिक मुद्दा असल्याने तो उचलणारे नेहमी सापडतात,’ असे तिवारी म्हणाले.
काँग्रेस मार्क्सवादी विचारसरणीकडे का वळते?
आसामचे मुख्यमंत्री हिमंता बिस्वा सरमा, ज्यांनी दशकभरापूर्वी काँग्रेसमधून भाजपमध्ये प्रवेश केला, त्यांनी अलीकडच्या काळात त्यांच्या जुन्या पक्षाने घेतलेल्या टोकाच्या डाव्या वळणावर प्रकाश टाकला. एप्रिलमध्ये इंडिया टुडे ग्रुपच्या ‘द लॅलनटॉप’ला दिलेल्या मुलाखतीदरम्यान, त्यांना विचारण्यात आले की त्यांना भाजपमध्ये स्थिरावण्यास किती वेळ लागला. हिमंता म्हणाले की त्यांचे संक्रमण सुरळीत होते, परंतु आता जे नेते भाजपमध्ये येत आहेत, त्यांना अवघड जाईल कारण काँग्रेस डाव्या पक्षाचा पक्ष बनला आहे.
राहुल गांधी संपत्तीच्या फेरवाटपाबाबत बोलले, उत्पन्नाच्या फेरवाटपावर नाही. संपत्तीचे फेरवाटप हे एक उत्कृष्ट मार्क्सवादी वाक्य आहे. रशीद किडवाई यांच्या मते, काँग्रेसने आता मार्क्सवादी मार्ग का स्वीकारला आहे, असे तीन घटक आहेत. किडवाई म्हणतात, “पहिली म्हणजे आर्थिक बदलाच्या पॅकेजचे सूक्ष्म नियोजन सादर करण्यात राहुल गांधी यांना आलेली असमर्थता. दुसरे, ते सत्तेत आणि विरोधी पक्षात असताना आपल्या राजकीय पक्षांच्या उपजत दुटप्पी स्वभावाकडे लक्ष वेधतात.
‘विरोधात असताना, बहुतेक पक्ष समाजवादी बनतात. सत्तेत असलेल्या पक्षाचा प्रतिसाद वेगळा असतो कारण तो उद्योगपती, आरबीआय गव्हर्नर, जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार संस्थांशी व्यवहार करतो,’ किडवई स्पष्ट करतात. काँग्रेस मार्क्सवादी मार्गावर जातोय, यामागील तिसरे आणि महत्त्वाचे स्पष्टीकरण म्हणजे भारतीय मध्यमवर्गाशी संबंध असलेल्या पक्षाच्या नेत्यांना बाजूला करणे.
हे ही वाचा:
वर्षा गायकवाडांच्या उमेदवारीवर काँग्रेस नेते नसीम खान नाराज; स्टार प्रचारक पदाचा राजीनामा
इस्रायल-पॅलेस्टाईन युद्धाचा आंबा निर्यातीला फटका
मतदाना ऐवजी तरुणाने घातला ईव्हीएम मशीनवर कुऱ्हाडीचा घाव!
लोकसभा निवडणुकीच्या दुसऱ्या टप्प्यात सरासरी ६४.२१% मतदान!
‘राहुल गांधी हे भारतीय मध्यमवर्गाचे आवडते नसतील, परंतु शशी थरूर आणि सचिन पायलट सारखे नेते आहेत ज्यांचा त्या लोकांशी चांगला संबंध आहे. सुधारणा समर्थक, मध्यमवर्गीय असलेल्या काँग्रेस नेत्यांना स्वतःचे मत ठामपणे सांगण्यासाठी परवानगी दिली जात नाही,’ असे किडवाई म्हणतात. अखिल भारतीय जात जनगणना करण्याच्या काँग्रेसच्या प्रस्तावाविरोधात पत्र लिहिणारे आनंद शर्मा हे यात अपवाद ठरले.